Wadamu wadakaiya kwa mizi risefwanane. Angu wamu wadakaiya kwa mizi riaghilo kienyeji, kwa kutumia vilambo sa nyasi. Mizi rimu reaghwa na vilambo va kijomba, sa gilasi na zege.

Mizi rimu reaghwa kwa kuranganya vilambo ya kienyeji na va kijomba, kama ihi nyumba ya mgio kwa historia ya ichi chuo.

Kabo na Thabo widaishi mkoa kuwangwagha Kgatleng District iko andenyi ya isanga jiwangwaa Botswana, kavui na kifumbu cha Mochudi. Widaishi kwa nyumba ya mgio na wavi wawo.

"Nyumba ya mgio ni nyumba ya kikala ya mviringo iaghilo na kiwaza cha nyasi. Iri nyumba radaaghwa sana sana Africa kusini," huwo niko Kabo waeleza.

Thabo waendelia kughora, "Kukaia nyumba nyingi ra mgio reka ra mviringo, reka na mnyango na idirisha. Saa rimu madirisha ghadapoiswa na gilasi. Agha deghekoghe kala."

"Wawa wa kedu wa womi udeagha hii nyumba ya mgio kienyeji. Apa odu ukachuria vilambo veagha va kijomba," Kabo waghora.

"Sigha dimghorie seji ihi nyumba iaghwaa," waghora Kabo.

"Waaghi widaagha na midi, nyasi, magho, na nganda.

Wadazoya na kukota kina na kuchura icho kina na magho matini matini, ndoe na msangagha. Iyo idapoisa msingi ghuko na ndighi loliloli ghoaghia nyumba."

Thabo ukaendelea kughora huwu, "Waaghi wedeka wikikumba midi kwa ugho msingi mbembenyi mbembenyi. Alafu widafunga iro midi andu kumweri eri wipoise furemu ya nganda ya shighadi.

Iji iaghi jienda poisika, waaghi wedewika magho kavui kavui andenyi ya furemu."

"Nyuma yake, waaghi wedeka wikiranganya ndoe, machi na mavi gha ng'ombe. Ndoe, machi na mavi gha ng'ombe ghikaranganywa ghidabonya nganda ikaie na ndighi iji yaoma. Wedetumia iyo nganda kukanda nayo aghadi ya magho eri magho ghipangike nicha," niko Kabo waghora.

"Kuagha na magho na nganda idapoisa nganda iko na ndighi ra kukaia muda mlacha," udachuria Thabo.

Kabo ukaghora kukaia, "Nganda ndifu yadatesia kungira nyumba ya mgio mbeo."

Thabo ukaeleza kukaia, "Nganda ndifu yadabonya nadenyi kukaie na mbeo iji ndoe yakaia na iruwa ibaa shighadi. Angu mruke ghwa iruwa ndeghuidaa iyo nganda.

Kwa aghaje masanga ghikaia na mbeo nandighi, nganda ndifu yadabonya nyumba ikaie na mruke nandenyi ngelo ra mbeo."

"Waaghi wedepoisa sakafu ya nyumba yedu ya mgio kwa kukanda na wudongo ugho msingi," waghora Thabo.

Kabo ughora kukaia, "Kumeria kuagha sakafu, widewika wudongo ghumu sena na kuuchandiria andonyi. Yendaoma edekua na ikabonya sakafu ikaie tambarare."

Thabo ukaghora, "Kilambo cha mwisho cha waaghi agha ni kupughurusa nyumba naighu. Nyumba ya mgio yadakia isongokie kiwaza na idapoiswa na nyasi.

Waaghi wadapoisa furemu na chundi, iro chundi ridaisanywaisanywa kufuma ghadi. Sena widaluka vipughi vipughi va nyasi kwa iro chundi chimweri chimweri. Kiwaza cha nyasi ndechi isa machi putu."

Nyasi ni kilambo cha mana sana cha kiwaza cha nyumba ya mgio. Hata huwo ihi nyasi yefinikira nyumba ya mgio yedawangiria wadudu mbai. Wadudu wamu ni Wenona.

Zighana picha na kulole: mbughumbughu wadadu, nge, nyeche, musaghu na mbewa?

Vilambo sa nyasi rifinikirie nyumba ridapoisa andu kupoie sana kwa mbughumbughu kuishi na hata kudiwa.

Mbughumbughu nderinona nyumba ya nyasi ela ridatesia wadudu wazima wisengie.

Ni nicha kuzighana nyumba naighu kila wakati eri dizuie wadudu sa mbewa, izi na musaghu.

"Deka wandu wengi sana dikaiagha kwa hii nyumba ya mgio," udaghora Thabo, ukizighana kiwaza cha nyasi. Wadariubua mbughumbughu.

"Simanyagha ni wadudu wamu wiao wiishi kavui na isi?" Kabo ukakotia uko na wowa.

"Ini nikaagha muzi ghwapo, nidaagha nyumba ya mgio yedeka na kiwaza cha vigae!" Kabo ukaseka.