Document

Taàŋgám wùn Kibóŋaàrí keé ndzəv kí

Ghanaian folktale

Wiehan de Jager

Yì-iì dzə̀ é kishíiy kímóʼ kí, Taàŋgám nèn kàv réʼ fo wun kiboo. Dzə̀ réʼ a yí-iì rùnkír é ŋàŋ féyì, e kfə̀n a rə̀ʼtìn. Wù lí ghán, e tòn réʼ rəy, e nèn dzə̀ʼə̀m, ji wun waà sí yí.

Kù mo wù liìn réʼ ji wun sí keʼ a yi, wìr nèn kùmrì shuú lav. Wù nén a ndzəkír a suúy jii, "Nyaa mò, kee ben ki dzə̀ ka? Fèn dzə̀ la woo shoon?" Yii bèy, wù ku mvə̀ʼ shúu lav. Wù lòo mvə̀ʼ bèy, e nèn tò a dzə̀ e Kibóŋaàrí keé ndzəv kí wùn, a kí kiʼ bèn dór dór. Kí nèn yòŋ e Taàŋgám jii, "kii wò, ku màʼtì, é m nəə́ é lav. M dù ghán lán ntàmda feyì. M dòr féyì, a jìŋ kfə̀n yár mo."
Kinyo ke a yì-iì dzə̀ Taàŋgám yiì kí yòʼ dzə̀, e shaà ji wù maʼti, é Kibóŋaàrí kí nəə́ é lav.

Taàŋgám-eè kàm féyì, a wù yòʼ koŋ ji wìr yùtí a réʼ rə́ yee shoon, réʼ a yí kiʼ bèn e juujùŋ kfə̀n rəʼtìnè. Á bèy, wù nèn bà ntaŋ wo bi. Mo Kibóŋaàrí kí dzə̀ʼə̀mèn é ghaa viyikìr, nèn kù a ràmsì kiwó ji wun fəər a réʼ shó. Taàŋgám wám wun kitávín e yòŋ jii, "Ŋaàrí, wó yée yòʼ ráné! Yòʼ dzə̀ à wàa yikír e wóo, a yí kiʼ e biíbí ben. Dù, e sù wóo." Rúrú, wó Kibóŋaàrií yòʼ-oò ló a ran. Kí nèn ŋàʼáy, e ŋàŋrì, e sə̀y é ndzəv, e sù wó, e nèn siì a ŋàŋrì, a kfən e bàm.

A Taàŋgám kì sìíy ne bèy e kèʼ, a mèyrì réʼ rəy méyrin. Kibóŋaàrí kí wáa meé, e nèn yèn, a réʼé máy ne máyin e dzə̀m. Kibóŋaàrí kí leéy Taàŋgám, e nèn sùúy sho jii, "Beerì wò wo à kì biin mo ji m wiy, é wòsò yíkír. Kii wò, a kí kòóy ji à wiy e mǒ mentsə̀m me laʼ, à kù yèn mo, é m laámé wò fo kinyo ke juŋ kìn ke à yiìn e mò." Kí yòŋ bèy, e nèn a ŋàŋrì ji weè weè, a dù e wun laʼ.

Ntàm wìy dàr, Taàŋgám waʼrì wù nèn kù a kuumé a dzə̀ mo Kibóŋaàrí kí-iì kàʼàn wun ji wun wíy naá viyíkìr vée fo wun foón, é wun yí. Wìy lòo dzə e kishiíy kímóʼkí, wù nèn ŋàʼáy, e dù kiŋgàn e Kibóŋaàrí kí laʼ. Wù dù, a meé fo, a sì ghán sé viyikìr. Shùy-iì sí laynèn e kitu ke ndzəv, a Kibóŋaàrí kí neém e kitu ke kilan, a yor shúy mo áwune yii yii. Wù yén Taàŋgám, e nèn jàŋ jii, "Òó mbaà, à wìy ne ji wòsò yíkír a?" Taàŋgám bìnsí jii, "Eènó, á mo kí dzəə̀n bey. Beerì wò". Mo wù súŋnine, dzə̀ mo jìŋ ye yì yár wun távkir tàvkín.

Kibóŋaàrí kí nèn lìy fó kilan fèy, e shèm e sar ndzəv ji wun siysi á kirə́ʼ ké viyikìr, e kfə̀n bàʼtí a kifá kidzə̀m e tìír e wun kirə̀ʼ. Taàŋgám kú a dzə e kilan, fo meshavtí, a dzə a shìy. Shintàm shi lòo dàr, Kibóŋaàrí kí láʼ ndzə́v, e kòʼ, e yòŋ Taàŋgám e sùúy jii, "Sì ghán, kifá kidzə̀m ki sì kibáʼtín. Wìy, é wòsò du a yikír." Kibóŋaàrí kí nen siì lìy, e shèm, é ndzəv, e nèn dzə̀ʼə̀m a yi vikwiiy ve wù kì baʼtin ji viyíkìr vìy.

Taàŋgám líy sá, e nèn a mùm ji wun shém á e sar ndzəv. Yii bèy, mo wù kì dzəə̀n kf̀ə́ taàŋgám, a wù yòʼ dzə̀ kibóŋaàri keé ndzəv, bó yòʼ-oò dzə̀ wù yù fó nəə́, e dù ntàm. Wù nèn kù a to e ndzəv akàŋ akàŋ, tó bèy, wù nèn gòʼ, a laʼ laʼán e kitu ke ndzəv. Wù múm ji wun líy liyín e sheèmé, kí gháʼ. Wù múm ji wun ndzə́m ndzə́v, kí ku ghàʼ gháʼán. Á bèy, la wù yòʼ kfə̀n yù fóo səy e sar ndzəv, é wùn ŋkar rə yíkír.

Kwaʼtì yímóʼó nèn lò e wìy e Taàŋgám vifii, ji wun táyrí a tíy sí, e wàyrí e wun vibàm ve kikum. Kee shooy ki sə́ wun, wù dzə̀r, e nèn yù fóo səy, e meé e sar ndzəv. Taàŋgám-eè lo dìn ji wun kér a vifií. Wù meé fó bèy, e yèn viyíkìr ve á kì baʼtin ne e tìír, shúu nèn lò a wìyrì wun wíyrin. Wù-uù yèn vikwiíy ve mendzə́v mè tíy sho bèn kijuujùŋ, a ví dzə̀ fó, fó e dzə̀m, e kfə̀n yèn sá kfəə́ se viyikìr ve rəʼtìn ví see jeéy jeéy sinén sinén.

Mo Taàŋgám loòn ji wun sí ŋeʼ a virə̀ʼtìn ve viyikìr vìy, Kibóŋaàrí kí sháʼnén, e yòŋ sho jii, Taàŋgám, kiíy jii, yòʼ dzə̀ à yìkír, aà kér vikúm vin e wun. Yòʼ dzə̀ mo wír vee mo lavi yii yii. Taàŋgám nèn kù biìmé kfə́ biimén, là kwaʼtì. Wù wáa biimé, a yòŋ jii, kibóŋaàrí kí suuy a rú. Wun fèn waà kì sí laysìnè. Á bèy, wù nèn shòʼ kikúm kfə́.

Kikúm ke tíyí dzəə̀n shó, ke kí wáa dzə̀r, a ghar wun e sar ndzəv kí yòʼ dzə̀ə́. Ndzə́ví nen mèér wun, wù fəə́ lèn, e dù, e gbù a dzə̀ fó kwaʼ. Taàŋgám nen dzə̀ʼə̀m mendzən mendzən, e tùytí sí, e mvə̀m ndzə̀v, e nèn a kiy mo Kibóŋaàrí kí laáné virə̀ʼtìn ve viyikìr vìy laanén.

You are free to download, copy, translate or adapt this story and use the illustrations as long as you attribute in the following way:

Taàŋgám wùn Kibóŋaàrí keé ndzəv kí

Author - Ghanaian folktale
Translation - Beatrice Tafon Takeh, Mbinkar Emmanuel Keelen
Illustration - Wiehan de Jager
Language - Lámnsoʼ
Level - Read aloud